Waarom de hertog van Gelre een vesting bouwde bij Zeewolde

ZEEWOLDE • Ma 26 augustus 2024 | 6:00 • Maandag 26 augustus 2024 | 6:00

Voor het verhaal van slot Hulkestein gaan we naar de late Middeleeuwen, om precies te zijn het jaar 1427. Arnold van Egmond, de hertog van Gelre, geeft opdracht voor de bouw van het slot.

Nederland ziet er anders uit dan nu, toch zijn er ook overeenkomsten die tot op de dag van vandaag zichtbaar zijn. De grenzen tussen Gelderland en Utrecht en Overijssel lopen nog steeds op ongeveer de zelfde plek. De heerschappij over deze gebieden is wel anders.

Oorlog met de bisschop van Utrecht
De provincie Utrecht heet in de Middeleeuwen ‘Het Sticht’. Het gebied staat onder het bewind van de bisschop van Utrecht. Naast kerkelijk leider is hij dus ook bestuurlijk de baas over het gebied.

De provincie Overijssel valt ook onder zijn bewind, dat wordt ‘Oversticht’ genoemd. Het Hertogdom Gelre ligt ingesloten tussen de twee ‘Stichten’. De andere grens van Gelre is de woeste Zuiderzee. De grenzen zijn in de tijd vaak oorlogsgebied.

Lees ook: De zoektocht naar het verdronken slot van de Hertog van Gelre

Slot Hulkestein wordt gebouwd bij zo’n grensgebied. De grens loopt tussen Nijkerk (Gelre) en Bunschoten-Spakenburg (Sticht). Als de bisschop van Utrecht goederen of manschappen van het Sticht naar Oversticht wil vervoeren, kan dit niet door Gelre. De route gaat per boot over de Zuiderzee. Voor de hertog van Gelre reden genoeg om daar een vesting te bouwen.

De grote verwoesting
Rond het jaar 1517 wordt het slot verwoest door een vijand van Gelre. Verschillende verhalen doen de ronde wie dit is, maar echt uitsluitsel is er niet. Zo wordt Felix van Oostenrijk genoemd als de man die het kasteel heeft gesloopt maar ook graaf Hendrik, stedehouder van Keizer Karel in Holland.

Wel is duidelijk dat de toenmalige hertog van Gelre, Karel van Egmond, direct besluit het slot opnieuw te bouwen. Het verdedigingswerk dat door zijn opa Arnold van Egmond is gebouwd, wordt daarmee in ere hersteld. Samen met zijn veldheer Maarten van Rossem blijft de hertog van Gelre strijden tegen de vijanden buiten het hertogdom.

Karel van Egmond, hertog van Gelre

Veldheer Maarten van Rossem

Hoe zag het er uit?
Op een oude tekening uit 1854 staat Kasteel Hulkenstein afgebeeld. Het is een groot kasteel met daarbij meerdere ronde torens, kantelen en een slotgracht. Het ziet er uit zoals een kind een kasteel tekent. Historici vermoeden dan ook dat Hulkenstein er zo niet echt heeft uitgezien.

Theo Slijkerman werkt bij museum Nijkerk en zet ook grote vraagtekens bij de tekeningen. Volgens hem lijkt Hulkenstein eerder op een zogenoemd ‘blokhuis’; een vierkante toren. Slijkerman vermoedt dat het gebouw zo’n tien bij tien meter is en zo’n twaalf meter hoog. Daarmee doet Hulkenstein het meest denken aan de huidige ruïne van Nijenbeek bij Voorst.

In het Gelders archief staat een inventaris van Hulkenstein. Drost Gerrit van Scherpenzeel beschrijft in 1524 de drie etages tellende vesting. Het is geschreven in oud Nederlands en daardoor lastig te vertalen. Niet alle woorden zijn herleidbaar, maar een deel is te begrijpen.

Zo staat geschreven: "Op de bovenste zolder is een bed met laken en deken. Op de middelste zolder zijn twee bedden met deken en laken. Beneden zijn twee bedden met dekens en laken".

Hier valt dus uit op te maken dat er vijf bedden zijn. Het gaat dus niet om een riant kasteel met een grote hofhouding. Er is enkel plek voor een paar ridders. Verder wordt beschreven dat er potten en pannen zijn en ook dat er zout, rogge en turf ligt. Ook zijn er wapens aanwezig inclusief buskruit.

Einde van een hertogdom
In 1538 overlijdt hertog Karel van Egmond. Met de dood van de hertog komt eigenlijk ook een einde aan het hertogdom. Het geld in zijn rijk is zo goed als op, de nieuwe hertog wordt dan ook de rijke Willem van Kleef. Na een paar jaar tekent Van Kleef het Verdrag van Venlo.

Daarmee wordt besloten dat de hertog van Gelre zijn grondgebied afstaat aan keizer Karel V. Karel was keizer van het Heilige Rooms Rijk, Heer der Nederlanden, Koning van Spanje en aartshertog van Oostenrijk. Kortom, één van de machtigste mannen in Europa.

Het Verdrag van Venlo veranderde het lot van Kasteel Hulkenstein. Gelre valt nu onder de Duitse Keizer, maar het Sticht en het Oversticht ook. De gebieden vallen onder de 'Zeventien Provinciën'. Dat betekent dat een verdedigingsbouwwerk niet meer noodzakelijk is. Het nabijgelegen Bunschoten-Spakenburg is daarmee niet meer de 'vijand' van Nijkerk.

Karel van Gelre heeft dit allemaal niet meegemaakt. Hij heeft zijn hand verspeeld, concludeert Jan de Vries. De Vries is gids in Arnhem. De enige plek in Gelre waar de hertog niet verafschuwd werd. In de Eusebiuskerk in de Gelderse hoofdstad ligt de hertog begraven. Prominent in de kerk staat zijn imposante praalgraaf.

Van slot naar Pannekoekhuis
Het blokhuis aan de Zuiderzee heeft geen doel meer. Het enige nut hebben de grote Bentheimer zandstenen. De stenen van het verdedigingswerk worden opgekocht.

Midden in Nijkerk wordt daarmee een huis gebouwd voor de vooraanstaande familie Pannekoek. Een groot huis met een zeshoekige toren. Onder de naam 'Nieuw Hulkenstein', 'Torenhuis' en ook als 'Pannekoekhuis' staat het markante gebouw bekend. In de 19e eeuw raakte ook het Pannekoekhuis in verval en werd het afgebroken.

Opnieuw worden de stenen hergebruikt. Nu worden de stenen gebruikt voor de fundering van nieuwe woningen. Het is alleen niet bekend waar deze stenen allemaal zijn gebruikt. Wie dus door Nijkerk loopt, kan misschien langs de fundamenten lopen van een slot van de hertogen van Gelre.

Met dank aan:
Yftinus van Popta, Frank Brouwer, Axel Gunderson, John van Nieuwenhuizen, Dick Heijboer, Jan de Vries, Jan Schurink, Jan Cozijnsen, Theo Slijkerman & Het Gelders Archief.

Bronnen:
Dooren van, F. (1986) Landschappen van Nijkerk-Arkemheen. Callenbach

Anderson,K & Stavenga T (1992) Anderson,K & Stavenga T. (1992) Weerstandsonderzoek naar kasteel Hulkenstein, (RAAP-Notitie 43)

Gerrit van Scherpenzeel (1517) Inventaris door Gerrit van Scherpenzeel, drost van Veluwe, van het huis Hulkesten, (Gelders Archief 1689.01-0202 )

WhatsApp ons!
Heb jij een tip of verbetering? Stuur de redactie van Omroep Flevoland een bericht op 0320 28 5050 of stuur een mail: rtv@omroepflevoland.nl!