omroep flevoland

Omroep Flevoland gaat terug naar april 1945, dankzij zes opgedoken filmrollen met daarop uniek beeldmateriaal van Urk in de oorlogsjaren.

In de nadagen van de Tweede Wereldoorlog zijn de geallieerde legergroepen bezig met een gestage opmars richting het noorden van Nederland. Streek voor streek, dorp voor dorp - soms na bloedige strijd - wordt onder het juk van de Duitse bezetter vandaan gehaald.
Het voormalige eiland Urk wacht er met ingehouden adem op. Is het vandaag misschien al zover? Morgen wellicht? Het geduld van de Urker bevolking wordt danig op de proef gesteld. De Duitse soldaten die nog op Urk gestationeerd zijn houden zich voorlopig nog op in de gereformeerde pastorie. In dat gebouw leven ze vanaf 1943. Zal het ook op Urk tot een gewapend treffen komen?

Tientallen mannen opgepakt
De bezettingsjaren hebben inmiddels ook op Urk hun sporen achtergelaten. Tientallen Urker mannen zijn opgepakt bij de grote razzia van november 1944 en verschillende vissers zijn om het leven gekomen door ontploffende mijnen. Een grote hoeveelheid botters is in beslag genomen. Van sommige Urkers die buiten Nederland in het leger of bij de marine dienen is al jaren niets meer vernomen. Logisch dus dat naar het einde van de oorlog reikhalzend wordt uitgekeken.

Ook Dirk de Boer uit Noord-Holland is in afwachting van de bevrijding op Urk. Hij heeft zijn filmcamera al die tijd goed verstopt en een laatste filmrol bewaard om de aanstaande bevrijding vast te leggen. Het zullen unieke bewegende beelden worden, die tot nu toe onbekend waren.

Omroep Flevoland heeft eind vorig jaar zes filmblikken met daarin bijna anderhalf uur aan 8mm-film van Dirk de Boer in handen gekregen. Het materiaal bevat bewegend beeld uit de jaren 1940 tot 1945 en biedt een blik op Urk en omgeving.

Duitsers bereiden hun aftocht voor
De Duitsers weten dat het front nadert. De telefoonverbindingen met het vaste land worden namelijk op zaterdag 14 april verbroken. Ze gebruiken die zaterdag en zondag om hun aftocht in gang te zetten.
De Urkersluis versperren ze door twee schepen ervoor te laten zinken. Met explosieven halen ze een kraan neer om de binnenhaven te versperren. Een gedeelte van de soldaten vertrekt zondag 15 april per schip. Het restant verlaat de gereformeerde pastorie maandagochtend in alle vroegte, ze marcheren over de dijk naar Lemmer. De laatste Waffenboten vertrekken ten slotte op maandagavond. Maar wat nu? Zijn de geallieerden in aantocht, is Urk werkelijk vrij of komen de Duitsers toch nog terug?

De jam en de kaas stond nog op de gedekte tafel
Hilda Pruiksma heeft dan al een blik kunnen werpen in de pastorie waaruit de Duitsers vertrokken. De nu 95-jarige Urkse weet het nog goed: "De bedden lagen allemaal open, dus ze hebben eerst nog wel in bed gelegen. En er stond een tafel, helemaal gedekt, met brood en jam en kaas. Ze hadden gauw nog wat brood genomen en toen hadden ze de benen genomen."

Het plotselinge vertrek van de Duitsers zorgt voor een onrustige dinsdag, waarop allerlei geruchten de ronde doen. Maar dan komt het ondergrondse verzet in actie: de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten. Onderwijzer Heetebrij neemt plaatselijk de leiding, zolang burgemeester Keijzer nog niet terug is op Urk. Het verzet arresteert NSB-burgemeester Landman. Ook andere mensen van wie bekend is dat ze NSB-lid of -sympathisant zijn, worden in de nacht van dinsdag op woensdag opgepakt. Dat zorgt ervoor dat 's ochtends alle schroom verdwenen is. Nederlandse vlaggen worden tevoorschijn gehaald en opgehangen.

Urk is eindelijk vrij!
Het is op die woensdag 18 april een drukte van jewelste in het dorp. Overal hangen vlaggen. Het is letterlijk en figuurlijk een stralende dag met temperaturen boven de twintig graden. Dirk de Boer is erbij en hij legt alle drukte met zijn filmcamera vast.
De Binnenlandse Strijdkrachten patrouilleren door het dorp met de wapens die tijdens de oorlog stiekem zijn verzameld. Er worden ook verschillende mitrailleurs opgesteld, want de geallieerden hebben zich nog altijd niet laten zien en wie weet komen de Duitsers alsnog terug. Er worden schietoefeningen gehouden, die met veel interesse bekeken worden door de Urker jeugd.

In de loop van de middag verzamelt een grote massa zich aan de Oosthavenkade rond hotel Havenzicht en hotel Schraal. Jong en oud staan op de kade, maar ook op het dek van de aangemeerde stoomboot Insula staat het zwart van de mensen.

Alle mensen op de kade en aan dek van de Insula hebben een blaadje met bevrijdingsliederen in de hand. Die blaadjes lagen al sinds operatie Market Garden in september 1944 klaar en konden eindelijk tevoorschijn komen. Er wordt uit volle borst gezongen en het is de eerste openbare aubade na vijf lange bezettingsjaren. Op de wijze van het kinderliedje Poesje Mauw wordt bijvoorbeeld gezongen:

Rood - Wit - Blauw!
Kom eens gauw,
'k Zie de vlag waar ik van hou
Wij zijn blij:
't Land is vrij!
O, hoe vrolijk zingen wij!

Volgens Evert Weerstand van museum Het Oude Raadhuis hebben de Urkers er lang naar uitgekeken. En Hilda Pruiksma krijgt opnieuw een twinkeling in de ogen als ze aan de samenkomst terugdenkt. Er komt bij haar zelfs een rijmpje naar boven dat wellicht niet uit volle borst werd gezongen, maar op zijn minst onderling werd uitgesproken: "Een en een is twee, alle NSB-ers in de Zuiderzee!" De feestvreugde zal later die middag en avond naadloos overgaan in een andere behoefte die na vijf oorlogsjaren opborrelt: vergelding.

Kaalknippen 'moffenmeiden' op camera vastgelegd
Zoals eerder gesteld zijn er in de bevrijdingsweek verschillende NSB-ers en sympathisanten opgepakt. Zij worden naar een strafkamp in de polder afgevoerd en na de oorlog zal hun rol onderzocht worden.

Een andere categorie is de groep meisjes en vrouwen die zich tijdens de oorlog met Duitse soldaten zou hebben ingelaten. De zogenoemde Moffenmeiden. Deze vrouwen hadden geen goede naam tijdens de oorlog, maar die kritiek bleef vooral binnenskamers. De vermeende relaties met de Duitsers zorgden er wel voor dat er niet openlijk werd gesproken over deze vrouwen.
Doordat de dreiging van de bezetter in april 1945 opeens weg is, wordt het plan opgevat om de stilgehouden kritiek om te zetten in een signaal, een daad van vergelding. De vrouwen moeten gestraft worden en wel door ze kaal te knippen.

Het kaalscheren begint
Woensdagavond 18 april verplaatst de mensenmassa zich van de havenkade naar een paar straten verderop. Bij het toenmalige gemeentehuis, nu museum het Oude Raadhuis, hangt iets in de lucht.

"Ik vind niet dat je dit een mede-christen aan moet doen, ik vond het erg vernederend."

Het kaalknippen op Urk was voor plaatselijke historici geen onbekende gebeurtenis. Verschillende foto's van het tafereel zijn na de oorlog bewaard gebleven. En het kaalknippen wordt ook beschreven in verschillende naslagwerken. De opgedoken nieuwe beelden van Dirk de Boer laten dus niet iets zien dat onbekend is.
Wat de beelden volgens Robert Hofman van stichting Urk in Oorlogstijd wel veel beter laten zien, zijn de emoties van dat moment. De vrouwen lijken de politieagenten goed te kennen, ze praten met elkaar terwijl de een de ander kaalknipt. Ook maakt de vrouw die als eerste onder handen genomen wordt niet per se een neergeslagen indruk. Ze moet af en toe zelfs glimlachen, als een boer met kiespijn. Het lijkt alsof ze niet goed weet hoe ze op deze situatie moet reageren.

Volgens Hofman is het kaalknippen een omstreden onderdeel van de bevrijdingsdagen. Er zijn namelijk sterke aanwijzingen dat een gedeelte van de kaalgeknipte vrouwen helemaal geen relatie met een Duitser heeft gehad. Een van hen zou bijvoorbeeld tijdens de oorlog de relatie met juist een Nederlandse politieagent uit hebben gemaakt. Het kaalscheren van deze vrouw zou dan vooral persoonlijke rancune zijn geweest.

Afschuw bij zien beelden
Ook Evert Weerstand keek met afschuw naar de beelden van het kaalknippen. Al zou een aantal vrouwen wel een relatie met een Duitse soldaat hebben gehad, dan nog zou dat volgens Weerstand op geen enkele manier het kaalknippen rechtvaardigen: "Urk heeft een christelijke signatuur en dan vind ik dat je dus iemand niet zo kunt kleineren, omdat ze iets verkeerds gedaan zou hebben. Ik zeg er ook altijd eerlijk bij dat zo'n Urker meisje verliefd kan worden op zo'n jongen, dan speelt nationaliteit niet mee."

Weerstand noemt het kaalknippen een erg gevoelig thema: "Bepaalde emoties kun je begrijpen, maar zoals Urk zich profileerde als een christelijk dorp. Dan vind niet dat je dit een mede-christen aan moet doen, ik vond het erg vernederend."

Politiekogel treft twee jonge mannen
Een dag later gaat het kaalknippen verder. En niet alleen dat, de vrouwen worden ook nog eens op een platte kar gezet en rondgereden. Daarbij wordt de sfeer een stuk grimmiger dan een dag ervoor. De vrouwen worden besmeurd, ze worden uitgescholden en de plaatselijke politie moet ingrijpen om de controle over de situatie te houden. Een agent wil daarom een waarschuwingsschot in de lucht geven. Maar dit gaat gruwelijk mis als hij op dat moment een stoot tegen zijn arm krijgt. De kogel wordt in het publiek afgevuurd en treft twee jonge mannen. De 26-jarige Jan Hakvoort is op slag dood. De kogel raakt daarna ook Klaas Kapitein in het hoofd.

Grietje Hoekstra maakte die dag als vijftienjarige mee. Zij herinnert zich dat er een hoop commotie was rond het gebouw 'De Magneet'. "Er werd een groepje vrouwen kaalgeschoren door 'De Ober', zo werd hij genoemd". Ze heeft nog helder voor de geest dat de zwaargewonde Klaas Kapitein even later het gebouw wordt binnengebracht door enkele vrienden. "Daar stond ik tegen het hekje, ik zie me nog voorover leunen. De jongen die geraakt was liep in Urker klederdracht, ik zie hem nog zo lopen, een zakdoek hielden ze tegen zijn slaap." De zakdoek die in allerijl tegen zijn hoofd wordt gehouden is al doordrenkt van het bloed.

Klaas Kapitein zal veertien dagen later aan zijn verwondingen overlijden. Hij wordt 25 jaar oud. Het overlijden van de twee mannen is naast het kaalknippen van de vrouwen een zwarte bladzijde in de bevrijding van Urk.
Grietje Hoekstra 76 jaar na dato: "Als ik er aan terugdenk was het kaalknippen eigenlijk een grote schande. Maar het gebeurde in de roes van de bevrijding. Het doet me denken aan het verhaal in de Bijbel dat de menigte over Jezus roept: 'Kruisigt hem', ook hier op Urk werd de menigte zo opgezweept."

Commandant van Urk wordt op de vingers getikt
Het kaalknippen kreeg nog een officieel staartje voor onderwijzer Heetebrij, de tijdelijke commandant van Urk. In het Nationaal Archief is een reprimande terug te vinden van de districtscommandant van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten uit Zwolle. Hij heeft een geschreven rapport gelezen over de "Waffen meiden". De commandant schrijft Heetebrij: "Naar aanleiding van bedoeld rapport moet ik U mededelen, dat hetgeen daar gebeurd is schandelijk is. Het is ten enenmale verboden, dat meisjes geknipt worden en dan de wijze waarop dit geschiedde: alle perken te buiten. Het feit is ons onwaardig en U als Commandant had dit moeten voorkomen. Ik kan niet anders zien, dan een grote tekortkoming van U."

Maandag stonden we stil bij de 'staatsbegrafenis' van de Poolse vliegenier Ludwik Karcz. Woensdag kijken we naar de beelden van de periode na de eerste bevrijdingsdagen die hierboven zijn beschreven. In de weken en maanden na de bevrijding is er meer ruimte voor georganiseerde feesten en Wilhelmina 'keert terug' op Urk. Dinsdagavond om 19:30 uur wordt de documentaire 'De camera van Dirk de Boer - oorlog en vrede' in zijn geheel uitgezonden op Omroep Flevoland. Vanaf dat moment is de documentaire ook op YouTube te zien.

De reportagereeks over oorlog en vrede die deze week wordt uitgezonden is de eerste die voortkomt uit het filmmateriaal van Dirk de Boer. Later dit jaar volgen meer reportages naar aanleiding van zijn beelden. Die zullen gaan over het dagelijkse leven op Urk in het begin van de oorlog, de bouw van gemaal Vissering, en het verhaal over de filmer zelf.