Spectaculair onbekend filmmateriaal laat zien hoe Urk oorlog en bevrijding beleeft

URK • Ma 1 februari 2021 | 6:08 • Maandag 1 februari 2021 | 6:08

Omroep Flevoland heeft onlangs zes filmblikken met daarin bijna anderhalf uur aan 8mm-film in handen gekregen. Het materiaal bevat bewegend beeld uit de jaren 1940 tot 1945 en biedt een unieke blik op Urk en omgeving. De filmrollen zijn inmiddels gedigitaliseerd en deels gerestaureerd. De films nemen ons als eerste mee naar het allereerste jaar van de Tweede Wereldoorlog.

Het is december 1940. Een gure noordoostenwind waait rond het voormalige eiland Urk. Een laagje sneeuw bedekt de rode daken en de smalle straatjes van het oude dorp. Het IJsselmeer vriest langzaam dicht en schepen breken zich door het ijs. De schotsen hopen zich op bij de vuurtoren; Urk staat aan het begin van een strenge winter.

Hoewel het dorpje sinds een jaar door dijken met het vasteland is verbonden, ligt het in dit eerste oorlogsjaar nog altijd enorm geïsoleerd in de voormalige Zuiderzee. Er is nog geen wegverbinding naar Kampen of Lemmer, er is geen waterleiding, geen riolering, op veel vlakken is Urk nog het eiland dat het eeuwenlang was. Het staat op een kruispunt van de geschiedenis. Het barre eilandleven achter zich, de technologische vooruitgang voor zich. En dat tijdens de Duitse bezetting.

Van deze periode is maar weinig beeld bewaard gebleven. Hoewel het eiland in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog veelvuldig door filmmakers wordt bezocht, was dat tijdens de oorlog heel anders. Particulieren op Urk fotografeerden wel, maar dat werd uit angst voor de Duitse bezetters in de loop van de vijf oorlogsjaren minder en minder gedaan. Filmmateriaal van het dorp en zijn inwoners en bezoekers uit die jaren is heel zeldzaam.

Hoe het dagelijks leven er tijdens de Tweede Wereldoorlog uitziet. Hoe het polderland naast Urk millimeter voor millimeter droog valt, en Urk uiteindelijk de bevrijding viert, het is slechts op enkele foto's te zien. Tot nu.

In dit stadium kunnen we een eerste selectie laten zien van de historische beelden. Allereerst het straatbeeld tijdens die strenge winter van 1940 - 1941.


Je ziet Urkers - in klederdracht en ook in burgerkleding - slenteren door de straatjes rond het toenmalige gemeentehuis (nu Museum het Oude Raadhuis). Jongens gooien sneeuwballen als ze zien dat ze gefilmd worden. De nieuwe werkhaven van Urk is compleet dichtgevroren en er wordt geschaatst, een sprintwedstrijd zelfs. De sfeer lijkt onbezorgd. In de achtergrond zie je twee enorme bergen, het lijken haast wel piramides. Het zijn stapels basaltstenen die voor de dijkversteviging gebruikt worden. Even later volgt een verslag van een rit over het ijs, vermoedelijk tussen Lemmer en Urk. Het ijs is inmiddels kennelijk dik genoeg voor bevoorrading per auto.

"Hiermee komt de geschiedenis tot leven"

— Robert Hofman, Urk in Oorlogstijd

De eerste beelden hebben we laten zien aan Robert Hofman van Stichting Urk in Oorlogstijd. Hij is meteen enthousiast als hij de zwart-witte beelden op de laptop voor zich ziet. "Dit is prachtig, hiermee komt de geschiedenis tot leven. Ondanks dat er geen geluid bij zit, is het prachtig uniek." Hofman verwijst naar de persoonlijke verhalen die de stichting uit mond van oude Urkers heeft opgetekend. "Het gaat (pas) leven op beeld, op bewegend beeld. Beelden zeggen meer dan woorden en dat blijkt!"

Amateurfilmer werkte bij aanleg gemaal Vissering
De maker van de beelden kwam uit Noord-Holland en werkte op Urk bij de aanleg van gemaal Vissering, dat tussen 1940 en 1942 verrees. In zijn bagage nam hij zijn film- en fototoestel mee, want het werk dat hij deed was de moeite waard om vast te leggen. Door de komst van het gemaal zou uiteindelijk de Noordoostpolder ontstaan. Water werd uiteindelijk land door het jarenlange harde werk van honderden werklieden, zowel Urkers als mensen van de vaste wal.


De bouw van de dijken en zeker ook de bouw van de sluis en het gemaal maakte grote indruk op de Urker bevolking. Op de beelden is een bouwtekening te zien over de vormgeving van het gemaal. De filmer legt timmermannen, staalbewerkers en de aannemers vast. Vanuit de metersdiepe bouwput - wat nu de bodem van de Urkervaart is - richt hij ten slotte zijn lens naar boven. Werklieden lopen op een houten brug af en aan. Ook op zijn foto's is de bouw op spectaculaire wijze vastgelegd.
Laatste filmrol voor de bevrijding bewaard
De meest bijzondere beelden lijken op ons te wachten in het laatste filmblik. De kwaliteit van de beelden is merkbaar minder dan het andere materiaal, maar de filmmaker had een goede reden om zijn laatste meters film te bewaren. De langverwachte bevrijding. Midden april 1945 is het zover. Na een nerveus vertrek van de laatste Duitse soldaten uit het vissersdorp, wacht de bevolking een aantal dagen in spanning af. De komst van geallieerde soldaten blijft nog even uit, maar Urk weet zich bevrijd. Op woensdag 18 april bezingen, danken en vieren Urkers de bevrijding. De amateurfilmer heeft dan zijn camera weer tevoorschijn gehaald en legt de feestvreugde vast.

De volgende dag - donderdag 19 april - wordt er ook meteen een afrekening gehouden. Vrouwen en meiden die beschuldigd worden van omgang met de Duitsers worden naar de voordeur van het gemeentehuis gebracht. Een uitzinnige menigte ziet hoe zij kaalgeschoren en kaalgeknipt worden. De filmer is erbij. Hij staat vooraan en legt unieke beelden vast die daarna meer dan 75 jaar onbekend blijven.


Robert Hofman van Urk in Oorlogstijd is onder de indruk van wat hij ziet. Maar de dubbele lading van feestvreugde en wraak ontgaat hem niet: "Het trieste is dat we hier het kaalknippen van de zogenoemde 'moffenmeiden' zien. Waarbij de toenmalige bewakers van Urk, de politiemacht, actief deelneemt."

"Tot nog toe waren hier alleen foto's van bekend. Bijzonder om te zien dat er nog filmmaterieel van over is gebleven. Na meer dan 75 jaar na dato verwacht je dat alles wel bekend is en onderzocht is. En dat zoiets dan nog opduikt, dat is met recht uniek", aldus Hofman.

Voorproefje
Wat Omroep Flevoland tot nu toe kan laten zien is slechts het topje van de ijsberg. In het filmmateriaal zitten veel meer bijzondere details en verhalen verstopt. De amateurfilmer bleef namelijk niet alleen op Urk. Hij legde bijvoorbeeld ook een reis naar Kampen vast. Daar filmt hij kort de vernielde ijzeren IJsselbrug. Die was in de meidagen van 1940 door het Nederlandse leger verwoest om de opmars van het Duitse leger te vertragen. En ook dat lijkt uniek bewegend beeld te zijn.



De komende periode gaan verslaggever Arend Dubbelboer en redacteur Iede Klaas Koffeman van Omroep Flevoland - samen met plaatselijke experts - op zoek naar alle verhalen die verstopt zitten in het beeldmateriaal. Denk je hierbij nuttige informatie voor ze te hebben dan kan je ze bereiken via telefoonnummer 0320-285085 of per mail: rtv@omroepflevoland.nl.

WhatsApp ons!
Heb jij een tip of verbetering? Stuur de redactie van Omroep Flevoland een bericht op 0320 28 5050 of stuur een mail: rtv@omroepflevoland.nl!

Deel artikel

gerelateerde artikelen

recent nieuws