omroep flevoland

Miljoenen euro's tekort op de begroting, forse bezuinigingen en mogelijk ingrijpen van de provincie: het huishoudboekje van de gemeente Almere piept en kraakt. Om de financiën weer op orde te krijgen, gaat de gemeente bezuinigen en mogelijk de belastingen verhogen. Maar hoe groot is het probleem precies? Kan de gemeente failliet gaan en betaalt de Almeerder straks de rekening?

De gemeente Almere sloot het jaar 2023 af met een tekort van bijna 50 miljoen euro en daar komen zonder ingrijpen van het college vele miljoenen per jaar bij. En dat terwijl de gemeente in 2022 nog dacht 150 miljoen euro over te houden.

Wat is het probleem en hoe serieus is het?
Die bijna 50 miljoen euro tekort klinkt veel, maar op een begroting van 1,2 miljard per jaar lijkt het te overzien. Zeker omdat we weten dat de gemeente begin 2023 meer dan 120 miljoen in het spaarvarken had.

Waarom is het dan toch zo'n groot probleem? Dat komt door de verschillende tegenvallers van de laatste jaren. Denk aan de miljoenen van de Floriade, jeugdzorg en het hoofdpijndossier Oosterwold.

En omdat de gemeente meer geld uitgeeft dan dat ze binnenkrijgt, ontstaan er structurele tekorten. Als Almere op deze weg doorgaat, is de spaarpot in 2025 leeg en staat de gemeente in 2027 zelfs tientallen miljoenen euro's in het rood.

Buffer verdwijnt als sneeuw voor de zon
Almere verliest dus tientallen miljoenen per jaar en het opdrogen van de financiële buffer kan niet zomaar. Dat zegt Maarten Allers, hoogleraar Economie van decentrale overheden aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Zonder geld in de buffer is de gemeente niet in staat om mogelijke klappen of onvoorziene uitgaven op te vangen." Allers is expert op het gebied van gemeentefinanciën en begrotingen van lokale overheden.

Almere had vorig jaar nog een forse reserve, weet Marco Pot, adviseur van accountantskantoor BDO en betrokken bij begrotingscontroles voor gemeenten. "De stad had dik boven de 120 miljoen in de pot, dus dat zag er goed uit." Toch vreet je met die tekorten die buffer snel op, verklaart Pot.

"Inwoners gaan sowieso iets merken als een gemeente bezuinigt of de belasting verhoogt"

Hoe kan de gemeente de problemen oplossen?
De stad moet dus actie ondernemen om uit de penibele financiële situatie te geraken én te voorkomen dat de provincie ingrijpt. "Daarvoor hebben bestuurders een aantal knoppen om aan te draaien", legt de hoogleraar Economie Allers uit. "Meestal begint het college met intern schuiven van wat budgetten. Is dat niet genoeg of zijn de kosten te hoog, dan gaat de gemeente op zoek naar mogelijke bezuinigingen."

Dat punt is de gemeente Almere inmiddels gepasseerd. Zo hebben wethouders broodnodige bezuinigingen al een paar jaar uitgesteld, waardoor de tekorten opliepen. In totaal moest de gemeente al 27,4 miljoen euro bezuinigen, onder meer op jeugdzorg. Nu is die bezuiniging opgelopen naar 50 miljoen euro. Volgens financieel expert Pot is dat wel een significante bezuiniging.

Almere heeft dus 1,2 miljard per jaar als begroting. Maar "vaak staat bijna 80% van de uitgaven vast", vertelt Pot. "Het zijn dan de kosten zoals sport, cultuur, recreatie en economie waar de gemeente in kan snijden. Dat zijn dus taken die echt dichtbij de burger staan.''

De voorgestelde 'extra' bezuinigingen op een rijtje (in miljoenen euro's):
Sociale voorzieningen en zorg 5,88
Openbare ruimte 5,08
Gezondheid 3,15
Veiligheid en Handhaving 2,60
Kunst en cultuur 1,80
Onderwijs 1,23
Dienstverlening en samenwerking met de stad 0,86
Sport 0,64
Klimaat en milieu 0,39

Belastingen verhogen vaak laatste optie
De derde knop, legt Allers uit, is het verhogen van de gemeentelijke belastingen -denk daarbij aan de OZB of de afvalstoffenheffing-, al is dat volgens de hoogleraar vaak de laatste strohalm. "Dan komt de rekening namelijk rechtstreeks op het bord van de inwoners." Daarnaast moet je de belastingen fors verhogen om volgens de hoogleraar echt zoden aan de dijk te zetten. Deze stap heeft de gemeente inmiddels ook bereikt; in nieuwe plannen wil ze zo tientallen miljoenen ophalen.

Krijgt de Almeerder de rekening?
Dan rijst de vraag: hoeveel gaat de Almeerder merken van deze financiële storm? Daar is bij Pot en Allers geen twijfel over mogelijk. "Inwoners gaan er sowieso iets van merken. Bezuinigen doet een gemeente meestal niet op de hoeveelheid ambtenaren, maar in het beschikbare geld voor strategie of onderhoud", verklaart de hoogleraar. Denk bijvoorbeeld aan minder groenbeheer of minder onderhoud aan wegen. Daarnaast wordt er meestal gesneden in beschikbare subsidies voor bijvoorbeeld cultuur of sociale initiatieven zoals speeltuinen.

En daar komen de belastingverhogingen dan nog bovenop. "En dat gaat meestal niet met enkele procenten, maar soms zelfs tientallen", schetst Allers. De gemeentebelastingen zijn namelijk maar een 'klein' deel van het gemeentelijke huishoudboekje - ongeveer 10 procent - en daarmee dus geen grote 'knop'. Daarnaast ligt het politiek gevoelig, volgens Allers. "Je maakt je als wethouder niet populair als je de inwoners meer laat betalen om problemen op te lossen."

Marco Pot van BDO vult aan: "En dan zit Almere al niet laag in belastingen, dus dat gaat men wel voelen."

Gemeente kan niet 'even stoppen met jeugdzorg'
Direct of indirect; de Almeerder gaat dus iets merken van het financiële gestommel in het stadhuis. De gemeente moet 50 miljoen bezuinigen, maar kan dat niet doen door veel ambtenaren te ontslaan of 'even te stoppen met jeugdzorg'. Dat snijden kan maar in een klein deel van het budget, de zogenoemde 'beïnvloedbare ruimte'. In het geval van Almere is dat maximaal 320 miljoen euro. In totaal moet de gemeente dus 50 miljoen bezuinigen binnen die 320 miljoen euro. Het mes gaat dus in een veel kleiner deel van de taart.

Komen de problemen door de Floriade?
En dan hoor je de Almeerder al denken: "We krijgen nu de rekening van de Floriade opgediend". Dat beeld willen oud-wethouder Tjeerd Herrema en financieel-expert Marco Pot nuanceren. Volgens Herrema zijn de Floriade-miljoenen zeker een van de redenen van de penibele financiële situatie, maar niet de enige.

Lees ook: Hoe de gemeente Almere de Floriade met een miljoenenrekening opzadelde.

"Het is te simpel om te zeggen dat het alleen door de Floriade komt, want het is een opeenstapeling van tegenvallers. Dus én Floriade én de miljoenen van Oosterwold én de andere tegenvallers zijn samen de reden dat de duimschroeven worden aangedraaid", legt Herrema uit. "Maar", vult Marco Pot aan, "dat Floriade-geld moet ergens vandaan komen en kan dus niet naar tegenvallers óf leuke dingen." En mét die 100 miljoen had de stad helemaal geen tekort gehad. Nog niet tenminste.

Riolering Oosterwold kost minimaal 65 miljoen

Op die manier kan een provincie tijdig signaleren of gemeenten in de problemen komen. Als dat gebeurt, dan kan de provincie ingrijpen. "Dat betekent dat de provincie vooraf streng gaat controleren en je de begrotingen vooraf moet doorsturen." Op die manier controleren ze volgens de hoogleraar direct waar het geld naartoe gaat en in dat geval verliest Almere een deel de controle.

Gaat het dan nóg niet goed, dan is er een laatste 'noodrem', namelijk 'artikel 12.' - een artikel speciaal voor noodlijdende gemeenten-. Dan gaat zelfs het Rijk meekijken.

'Artikel 12' is een laatste redmiddel voor als een gemeente meerdere jaren een begrotingstekort heeft. Die gemeente kan dan extra geld krijgen uit het gemeentefonds, ten koste van alle andere gemeenten. Daarnaast verliest de wethouder meestal voor meerdere jaren, bijna alle controle over de eigen begroting. Het Rijk moet dan de meeste uitgaven goedkeuren. Onder meer Lelystad en Urk hebben ooit geld gekregen via de regeling.

'Gemeenteparia'
Al is dat een zeer onaantrekkelijke optie, waarschuwt Allers. "Je krijgt namelijk extra geld, maar daar draaien de andere gemeenten voor op. Die krijgen dus minder." Logisch gevolg is dat de andere gemeenten niet blij met je zijn. En daarnaast ben je alle macht over je eigen uitgaven kwijt. "Je mag dus nog wel pennen kopen, maar daar houdt het eigenlijk ook op. Alle bedragen moeten goedgekeurd en gecontroleerd worden", schetst de hoogleraar.

Wat nu?
De financiële problemen stapelen zich dus op, maar hoe komt de gemeente weer uit de rode cijfers? Dat is nog even de vraag. Want naast de financiële problemen, heeft een politieke crisis de stad bestuurlijk bijna vleugellam gemaakt. De partijen worden het niet met elkaar eens over hoe de stad het huishoudboekje weer op orde krijgt.

De provincie heeft het overgebleven college een harde deadline gesteld: de gemeente moet vóór de gemeentelijke zomervakantie -die begint op 18 juli- met harde plannen en voorstellen komen over hoe Almere weer 'financieel onafhankelijk' kan worden. Lukt dat niet, dan is ingrijpen van de provincie onvermijdelijk en blijft het de vraag hoe Almere de stijgende uitgaven kan beteugelen.

Een ding staat als een paal boven water: de Almeerders gaan direct of indirect iets merken van de financiële crisis op het stadhuis. De vraag is alleen in welke mate en waar men de broekriem aantrekt. Een situatie die nog jaren kan duren.