omroep flevoland

Het zijn de beginjaren van de Tweede Wereldoorlog. Rond het voormalige eiland Urk verrijst een nieuwe wereld. Langzaam maar zeker zakt het water en wordt de grond van de toekomstige Noordoostpolder zichtbaar. De inpoldering zal enorme veranderingen op Urk teweegbrengen, maar voordat het dorp eindelijk profijt heeft van de nieuwe poldergrond, volgen eerst nog jaren van beproevingen. En dat komt niet alleen door de Duitse bezetting. Urk krijgt heuse plagen te verduren, waar de bevolking onder zucht.

Het zijn plagen die vastgelegd worden door Dirk de Boer. Hij is een kantoorklerk uit Noord-Holland, die werkzaam is bij de bouw van Gemaal Vissering. Terwijl de bouw van dat gemaal het einde nadert, zijn de gemalen bij Lemmer en Vollenhove al volop aan het malen. Dirk de Boer ziet samen met de Urkers het uitzicht met de dag anders worden. Hij legt het vast met zijn 8mm-camera.

Een wandeling over de voormalige Zuiderzeebodem

De lokale krant De Oprechte Urker maakt melding van een oud haventje dat zou zijn aangetroffen

Het waterpeil in de Noordoostpolder zakte gestaag en in september '42 viel de polder droog

"In de bijbel hebben ze het over de tien plagen van Egypte, maar Urk heeft zijn eigen plagen gekregen."

Kapitein vergelijkt het met de welbekende Bijbelse plagen in Egypte. De miljoenen muggen drommen samen in het dichtbevolkte dorpscentrum van Urk. Ze kruipen over de ramen, dringen de huizen binnen en bedekken de was die buiten hangt te drogen.

Dichterlijke inspiratie
Dorpsdichteres Mariap van Urk schrijft er zelfs een gedicht over. Een deel van haar strofen over de muggenellende:

 'De Muggenplaag'
Ramen deuren mond en oogen,
Ooren worden toegedaan,
Enkel 't hart mag even open
Om een klacht te doen verstaan.

Alle Urkers, die bekend staan
Dat z' een vlieg geen kwaad ooit doen,
Worden massa-moordenaren,
Wreeder dan een schorpioen.

Alle regenwaterbakken
Verontreinigd, zonder meer.
Alle schilders moeten vluchten
En de mug zit in de "smeer".

Was niet dit gevoel het sterkste
(En de Polder ras in 't zicht),
Ach, dan was het haast onhoudbaar:
Maar nu is het: "Mondje dicht".

Een Urkse laat zich een masker aanmeten, schilderen is geen doen (Foto's: Delpher)

De Urker huiskatten kunnen aan de bak, de muizen komen!
Naast muggen, spinnen en spreeuwen zorgt het barre en nog dorre polderlandschap voor andere ellende. Urk is inmiddels uitstekend te bereiken door ongedierte als muizen en ratten. Niet gek dus dat de meeste huishoudens een kat in huis hebben. Die kan elke dag aan de bak. Maar ook de muizenvallen maken overuren op Urk.

"De nieuwste penitentie, die nu weer de Urkers trof, door een lot zonder clementie, is een grijs soort polderstof. Door den wind erheen gedragen komt het Urk in tragen val in egale grijsheid plagen. Alles dekkend, overal."

De beproevingen worden alleen maar groter als het land rond Urk later in de oorlog overwoekerd raakt door riet. Dat riet moet weg om eindelijk plaats te maken voor landbouwgewassen. De enige mogelijkheid om dat te doen is door het riet te verbranden. En wanneer de wind draait naar het oosten, is het niet stof maar rook dat Urk achter een donker gordijn laat verdwijnen. "Wanneer is dit voorbij?", zal menig Urker zich in die jaren verzucht hebben.

"Het waterpeil zakte zo ver, dat al die putten droogvielen en dan ontstaat er een tekort aan drinkwater."

Naast de overlast die dieren en insecten veroorzaakten had Urk ook te kampen met flinke drinkwatertekorten. Toen het nog een eiland was hadden de eilandbewoners verschillende manieren om aan vers drinkwater te komen. Waterleidingen had Urk namelijk nog lang niet, een volwaardig leidingsysteem zou er pas in 1950 komen. In de eeuwen die vooraf gingen waren er meerdere putten in het dorp geslagen waarmee diep uit de grond schoon drinkwater gehaald kon worden. Die waterputten waren honderden jaren een stabiele bron voor de Urkers. En daarnaast had bijna elke Urker woning wel een regenton waarin regenwater werd verzameld.

Een van de waterputten in het dorp (foto: Noord-Hollands Archief)

De bouwput van het gemaal, met op de achtergrond het oude dorp (foto: Nationaal Archief)

Drinkwaterschepen vanaf de IJssel waren letterlijk dorstlessers
De redders in nood waren de schippers van drinkwaterschepen die vanaf de IJssel naar Urk toekwamen. Zij namen tienduizenden liters vers drinkwater met zich mee waar de Urkers snakkend naar uitkeken. Henk Kapitein: "Dat werd met slangen vanuit de schepen naar diverse distributiepunten gebracht. Daar werd het drinkwater verdeeld en de mensen konden daar emmers met water ophalen. Ongelofelijk dat het in de jaren veertig nog nodig was. En dat heeft heel lang geduurd. Zelfs na de oorlog werd er nog af en toe drinkwater aangevoerd vanuit de IJssel via Kampen." Ook vanuit Lemmer wordt water aangevoerd. En ook hier schreef dorpsdichteres Mariap van Urk een gedicht over:

 'Urk ligt droog'
Zeven en veertig honderd Urkers
Dronken water uit hun bak
Die van bovenaf gevuld werd
Langs het roode pannendak.

Water drupt uit grijze wolken
Steeds op tijd tot elks gerief:
Dat de regen gewaardeerd werd
Geef ik u vandaag per brief.

Water is een teere kwestie,
Reeds besproken in den Raad;
'k Meen wél, dat de Wettenhouder
Aan de kant van 't water staat!

Waterstaat heeft niets te zeggen
In dit waterarm geding : '
t Is voor onze Urker vrienden
'n Akkevietje onderling.

Water koopt men nu per emmer
Uit een boot, die elke dag
Komt gevaren van De Lemmer
Naar een eiland, dat versmacht.

Dirk de Boer staat er op een zonovergoten zomerdag in 1941 met zijn neus bovenop. Met zijn 8mm-camera legt hij vast hoe de waterslangen vanuit de schepen tot boven bij de Urker vuurtoren zijn uitgerold. Daar hebben de Urkers zich verzameld met emmers en ijzeren teilen. Die worden gevuld met vers water waar de huishoudens weer even mee vooruit kunnen. Het lijkt een feestelijke aangelegenheid, kinderen spelen met de waterslangen en vinden het maar wat interessant. Als er een gaatje in een van de slangen blijkt te zitten is de waterstraal die daaruit komt een welkome dorstlesser voor de spelende kinderen.

Dat Dirk de Boer het tafereel op camera heeft vastgelegd is uniek te noemen, zegt Henk Kapitein: "Dit was eigenlijk voor mij voor het eerst dat ik heb gezien hoe dit er aan toeging aan de haven. Dat er dus een hele installatie omheen gezet werd en dat het water van daaruit via slangen naar verschillende distributiepunten werd gepompt. Ongelofelijk."

Dit was de eerste aflevering in de serie over het dagelijks leven op Urk zoals Dirk de Boer dat heeft vastgelegd. Op 6 mei volgt de volgende aflevering waarin we zien hoezeer Urk in isolement leefde tijdens strenge winters. Op 27 mei zien we hoe Dirk de Boer de oude ambachten van het vissersdorp vastlegde. Daarna verschijnt de volledige documentaire waarin we met twee neven van Dirk de Boer tachtig jaar na dato in zijn voetsporen het oude eiland ontdekken.

Omroep Flevoland heeft eind 2020 zes filmblikken met daarin bijna anderhalf uur aan 8mm-film in handen gekregen. Het materiaal, van de hand van Noord-Hollander Dirk de Boer, bevat bewegend beeld uit de jaren 1940 tot 1945 en biedt een unieke blik op Urk en omgeving in die periode. De filmrollen zijn begin 2021 gedigitaliseerd en deels gerestaureerd. De reportagereeks over het dagelijks leven op Urk is de derde die voortkomt uit het filmmateriaal van De Boer. Vorig jaar zonden we al de documentaires 'De Camera van Dirk de Boer - Oorlog en Vrede op Urk' en 'De Camera van Dirk de Boer - Bouw van een Gemaal' uit.