Elitesoldaten, kruisbogen en zeerovers; Urk anno 1425 komt door nieuwe vondsten tot leven

URK • Ma 1 april 2024 | 9:00 • Maandag 1 april 2024 | 9:00

Steile kliffen, boeren die graan oogsten, grazende runderen op groene weiden, een blokhuis met kruisbogen én soldaten die zeerovers op afstand moeten houden. Het is hoogstwaarschijnlijk niet het eerste beeld dat je voor je ziet als je denkt aan het eiland Urk in de Zuiderzee. De meeste mensen zullen dan toch denken aan de vuurtoren, het palenscherm, de knusse haven en eilandbewoners die volledig op de visserij gericht waren.

Maar in de late middeleeuwen zag Urk er echt nog heel anders uit. De bewoners leefden van de landbouw. En het (nog veel grotere) eiland speelde met het bouwen van het blokhuis een cruciale rol in de bestrijding van piraten op de Zuiderzee.

Nieuwe archeologische vondsten in het oude dorpscentrum vormen nu hét bewijs voor de precieze plek van deze bewapende 'sterkte'. En daarmee wordt Urk anno 1425 steeds tastbaarder voor lokale historici.

Graven naar het verleden
De vondsten worden uitvoerig besproken in de laatste Urcker Kroniek van de stichting Urker Uitgaven die deze week is gepubliceerd. Amateurarcheoloog Klaas Post is er jaren mee bezig geweest. Met name de spullen die zijn aangetroffen onder de fundering van Wijk 6-6 zijn essentieel geweest in het reconstrueren van het laatmiddeleeuwse Urk.

Toen Klaas Post hoorde dat er onder déze woning ingrijpend gegraven ging worden, wist hij meteen dat hij die verbouwing op de voet wilde volgen. Post volgt sowieso al elke verbouwing in het Oude Dorp, in de hoop dat er interessante artefacten uit de grond komen.

Maar deze locatie gaf de mogelijkheid om een twintig jaar oude hypothese te toetsen. Want al in 1999 kwamen er onderdelen (de trekker) van een kruisboog uit de grond bij een woning tegenover Wijk 6-6. Als nu óók hier kruisboogresten gevonden zouden worden, dan zou het bewijs compleet zijn.

De diepte in
Het begin van het onderzoek onder Wijk 6-6 was veelbelovend. Op zo'n anderhalve meter diepte lagen honderden stukjes aardewerk, dierenbotten en muntjes die voor 1500 zijn gedateerd. Laatmiddeleeuws dus. Een bijna complete kan lag er ook en deze moet ergens tussen 1380 en 1420 in het Duitse Langerwehe zijn gemaakt. En er dook onder Wijk 6-6 ook een lemmet van een zogenoemde nierdolk op.

De spectaculairste vondst lag ook in deze laag. Het is een bijna twintig centimeter lange punt van een kruisboogpijl. En wie bij een kruisboog denkt aan een mobiel exemplaar dat op de schouder werd gelegd, die komt bedrogen uit.

Onderzoek wijst uit dat deze gebruikt werd bij een vaste kruisboogopstelling. Het had een effectieve reikwijdte van ongeveer driehonderd meter.

Verdedigingswapen
Deze kruisboog was daarmee geen aanvalswapen, maar juist een verdedigingswapen. En dat sluit perfect aan bij het bewapende blokhuis dat volgens historische bronnen zo'n tachtig jaar op Urk heeft gestaan.

Gevonden pijlpunt (onder) en reconstructie

Reconstructie kruisboogpijl

Voor Klaas Post is het bewijs rond. De combinatie van de leeftijd van het aardewerk, de wapenresten die allemaal in een kleine cirkel rond Wijk 6-6 zijn gevonden en andere fundamentresten betekenen maar één ding. Hier moet het "Huze tot Orck" hebben gestaan. Het kon vanaf deze plek de enige aanlandplaats van het eiland in de gaten houden, want in die tijd had Urk nog geen haven.

Waarom was er een 'sterkte' nodig op Urk?
Eind veertiende eeuw is de Zuiderzee drukbevaren. Er worden vetes uitgevochten tussen Hollanders en Friezen. De heren van Kuinre en Van Voorst hebben op dat moment Urk 'te leen'. Ze staan te boek als roofridders. Maar Urk komt in 1381 in andere handen tot woede van de heer van Kuinre. Dat is de aanleiding om het eiland voor plunderingen met een blokhuis te beschermen. Het 'Huze tot Orck' wordt gebouwd.

Een groep van zo'n twintig elitesoldaten bemant het huis. Van hen wordt ook verwacht dat ze met harde hand optreden tegen zeerovers die op de Zuiderzee worden opgepakt. Er zaten daarom ook kerkers in de sterkte.

Een Amsterdamse brief uit 1420 spreekt namelijk van vier zeerovers die gevangen zitten op Urk. Deze piraten werden waarschijnlijk ook op het eiland berecht. Dat kan potentieel de doodstraf hebben betekend. Eind vijftiende eeuw raakt de sterkte in onbruik, het zal rond die tijd zijn gesloopt of afgebrand.

Ook zicht op periode vanaf 1100 na Christus
Het onderzoek van Post was met het kunnen plaatsen van het blokhuis nog niet klaar. In diepere aardlagen vond hij ook resten van nog veel oudere bebouwing. Er lag bijvoorbeeld aardewerk uit de twaalfde tot veertiende eeuw. Ook voor het blokhuis heeft er op deze plek al een bouwwerk gestaan. Het vermoeden is dat de sterkte gebouwd is op de afgebrande fundamenten van het oudere pand.

En dat sluit ook aan bij vondsten die Post elders in het Oude Dorp van Urk heeft gedaan. Het sterke vermoeden is dat er in het verlengde van deze straat een uitgestrekt lint aan boerderijen heeft gestaan in de late middeleeuwen.

Een vrijwel boomloos eiland
Om een beeld te krijgen van de begroeiing van Urk anno 1425 zijn er verschillende bodemmonsters uit de onderzochte aardlagen genomen. Daaruit blijkt dat er op Urk tussen de elfde en vijftiende eeuw nauwelijks bomen hebben gestaan.

Er was sprake van bemesting van de van oudsher onvruchtbare ondergrond. Er moeten vochtige akkers hebben gelegen waarop verschillende soorten voedsel werden geteeld en vee begraasde het grasland.

Met al deze informatie schetst Klaas Post in de kroniek een indrukwekkend beeld van het laatmiddeleeuwse Urk. Het is een periode in het eilandbestaan waarvoor in het verleden weinig aandacht is geweest. Naast een beschrijving van het toenmalige eiland is daar nu ook een illustratie bijgekomen waarmee Urk anno 1425 tot leven komt.

Op basis van alle beschikbare informatie heeft bioloog en illustrator Ulco Glimmerveen een 3D-animatie gemaakt van laatmiddeleeuws Urk. Daarbij is het blokhuis zichtbaar, en het lint van boerderijen langs de enige nog bestaande middeleeuwse straat van Flevoland. Ook staat er een imposante graanschuur.

Wie goed kijkt ziet daarnaast ook de ruige kliffen aan de kop van het eiland. Voordat Urk een zeewering kreeg, brokkelden deze kliffen elk jaar stukje bij beetje af. Dat gebeurde ook bij het laatmiddeleeuwse kapelletje (helemaal achter in beeld) dat door landafslag in de zestiende eeuw in zee verdween.

Slotstuk: een nieuwe speurtocht
Dat het onderzoek naar de Urker historie nooit echt af is, blijkt uit een andere vondst onder Wijk 6-6. Hoewel die niet gekoppeld kan worden aan het blokhuis uit de veertiende/vijftiende eeuw is deze vondst toch als slotstuk aan de Urcker kroniek toegevoegd.

Het gaat om het bovenste deel van een grofkeramische kandelaar. In deze kaarsenhouder konden vijf kaarsen worden gestoken. Het betekent dat vermoedelijk iemand uit een hoge sociale klasse, waarschijnlijk een monnik, Urk bezocht heeft of er zelfs woonde.

Dat zo'n kandelaar op Urk is gevonden, is volgens Klaas Post zeer uitzonderlijk. Ze zijn voorheen bijna alleen in de buurt van middeleeuwse kloosters aangetroffen. En dat roept weer verschillende nieuwe vragen op. De amateurarcheoloog kan niet wachten om de antwoorden hierop te ontdekken.

Benieuwd geworden naar het hele onderzoek over de archeologische vondsten onder Wijk 6-6? Klik dan HIER om naar de Urcker Kroniek te gaan.

WhatsApp ons!
Heb jij een tip of verbetering? Stuur de redactie van Omroep Flevoland een bericht op 0320 28 5050 of stuur een mail: rtv@omroepflevoland.nl!