omroep flevoland

Anno 2024 vliegt er van alles door de lucht: helikopters, drones en natuurlijk vliegtuigen in alle vormen en maten. Maar er was ook een tijd voor het vliegtuig, waarin de ballon het alleenrecht op het luchtruim had. Ballonvaarders, ook wel aeronauten genoemd, heersten toen over het firmament. Dinsdagavond, precies 150 jaar geleden, vloog één van de beroemdste aeronauten uit die tijd over de Zuiderzee.

Vijf dagen daarvoor had deze Fransman de binnenzee als eerste ballonvaarder ooit óók al overgevlogen en passeerde hij daarbij het eiland Schokland. Tijdens de tweede vlucht op 24 september vloog hij vlak langs Urk en werd hij enthousiast toegejuicht door de eilandbewoners.

Van beide gewaagde reizen verscheen destijds een uitgebreid verslag in de kranten. Daaruit bleek dat de aeronaut ook een bijzondere omschrijving had voor de eilanden Urk en Schokland. Daarover later in dit artikel meer als we 150 jaar terug in de tijd gaan.

24 september 1874
Eugène Godard keek uit over de mensenmassa die zich verzameld had in de tuin van het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam. Hij streek met zijn vingers door zijn markante snor. De Fransman maakte zich op voor weer een nieuwe ballonvaart met zijn vertrouwde Le Météore. De ballon had een doorsnede van dertien meter en een inhoud van 1.200 kubieke meter.

Wellicht was hij de tel allang kwijt, maar op zijn CV stonden al bijna 1.100 ballontochten. Hij reisde daarvoor de hele wereld over. Van Cuba tot Oostenrijk en van de Verenigde Staten tot het Verenigd Koninkrijk, overal werd hij bewonderd voor zijn vliegkunsten.

Stalen zenuwen
Zenuwen zal hij allang niet meer hebben gehad. De aeronaut had alle weeromstandigheden die je maar kunt bedenken al een keer meegemaakt. Hij richtte zich met name op bijzondere overtochten. Als hij ergens de eerste in kon zijn dan was Godard er wel voor te porren. Zo ook vijf dagen eerder, op 19 september 1874. 

Ook toen waren duizenden Nederlanders uit alle windstreken naar de hoofdstad gekomen om het opstijgen van de ballon mee te maken. Het was tenslotte alweer tien jaar geleden dat er een aeronaut naar Amsterdam was gekomen voor een ballonvaart.

Godard had zijn zinnen gezet op het oversteken van de Zuiderzee. Het tafereel vlak voor het opstijgen werd bijzonder genoeg vastgelegd op beeld door fotograaf Jacques Pilartz.

Deze eerste overtocht verliep behoorlijk moeizaam, want al snel zakte de zon achter de horizon en werd het donker. Op drie kilometer hoogte zweefde de ballon tussen Urk en Schokland door en moest aan de toenmalige Zuiderzeekust bij Blankenham meteen de landing worden ingezet.

Extra ballast om overboord te gooien en zo weer op te stijgen was er niet meer. Met de lampen van de vuurtorens van Kuinre en Blokzijl moest Godard zich oriënteren op de landing. Na drie uur en 85 kilometer kwam er een einde aan deze eerste vlucht.

"Vive Godard!"

Per trein keerde de Fransman vervolgens met zijn ballon en zijn passagiers terug naar Amsterdam. Eén van hen, Elias Hacke, schreef daarna lovende woorden over de kalme aeronaut: "Godard is geen gewoon man. 'Zijn ballon is zijn God', zegt zijne vrouw en dat is volmaakt waar. 'Leve de wetenschap!', roept hij in de lucht. En de man, dien duizenden angstvallig nakijken, houdt het levendige oog kalm op den barometer gericht, of op den onbekenden horizon, die hij tegemoet gaat. Vive Godard!"

Ballonvaart twee over de Zuiderzee
De ervaringen die de aeronaut tijdens zijn eerste overtocht over de binnenzee had opgedaan wilde hij meenemen voor zijn tweede vlucht. En ook die werd breed aangekondigd in de Nederlandse kranten. Donderdagmiddag 24 september 1874 was het dan zover.

Opnieuw hadden twee durfallen zich aangemeld als passagier. De heren G. Verschuur en een zekere baron de Vos van Steenwijk namen plaats in de mand van Le Météore. En dankzij het reisverslag van die eerste passagier weten we hoe deze tweede overtocht verliep.

Verschuur beschreef het adembenemende uitzicht als volgt: "Men moet werkelijk per ballon het panorama van onze stad gezien hebben, om daarvan de schoonheid te waardeeren! Enkele plekken, waar eene groote menschenmassa bijeen was, geleken op kleine mierennesten; de dokken op tobbetjes met water. 'Welnu, mijn vrienden, hoe mooi is dat!',  klonk het uit den ring boven ons, van waar Godard zijne opmerkingen maakte."

De vlaggen gaan uit op Urk
Met de prachtige zonsondergang ten westen kregen de drie mannen weldra het eiland Urk in beeld aan de noordoostelijke horizon. De eilandbewoners hadden op de één of ander manier weet gekregen van Godards tweede overtocht en wisten dat het kon komen tot een ontmoeting.

Een correspondent van Urk beschreef de passage van de luchtballon in het Utrechts Volksblad: "Hedenavond ten 6 uur was hier de luchtballon van Godard in het gezicht. Hij bewoog zich in de richting van Urk. Boven dit eiland gekomen, daalde men tot op 400 meter, maar te westelijk. De reizigers waren zichtbaar en het hoorngeschal was hoorbaar. Het luchtgevaarte bewoog zich verbazend snel."

"We passeerden den vuurtoren van Urk, onder het gejuich der Urkenaren"

Ook passagier Verschuur pende na zijn luchtreis op hoe de ontmoeting met de Urkers verging: "We passeerden den vuurtoren van Urk, onder het gejuich der Urkenaren. Het zal wellicht deze of gene vreemd klinken, dat men op eene dergelijke hoogte zoo duidelijk de stemmen kan hooren; en toch is het zoo. Het geluid heeft eene opgaande kracht, die mij zeer getroffen heeft, gelijk ook de echo op zee."

Urk zag eruit als wat?
Eugène Godard bleek overigens behoorlijk visueel te zijn ingesteld. De vorm van het eiland Urk deed hem denken aan une omelette souflée sur un plateau d'argent, oftewel een omelet soufflé op een presenteerblaadje. De vorm van Schokland beschreef hij als la lame de couteau, wat dan weer het blad van een mes betekent.

Wie luchtfoto's bekijkt van de voormalige eilanden herkent wellicht wat Godard precies 150 jaar geleden zag. Sowieso was hij, samen met zijn passagiers, de eerste in de geschiedenis die Urk en Schokland vanuit de lucht heeft gezien.

Maar kennelijk had Godard genoeg ballast aan de ballonmand hangen om zijn vlucht nog langer te maken. Le Météore zweefde uiteindelijk over vier provincies heen. Godard vloog over een stukje Friesland, Overijssel en Drenthe en landde uiteindelijk in het Groningse Zuidbroek.

Door naar Denemarken?
De ballonvaart duurde uiteindelijk bijna vijf uur en Godard legde zo'n 160 kilometer af door de lucht. En dan te bedenken dat de Fransman nog veel verder had kunnen komen. Hij had zijn blik al gericht op Noord-Duitsland of zelfs verder.

Het draaien van de wind voorkwam dat uiteindelijk, beschreef passagier Verschuur later in het reisverslag dat de kranten haalde: "Ware de wind niet gedraaid, dan zouden wij aan dalen nog niet gedacht hebben, want het plan bestond, om minstens nog een uur of drie door te gaan en Hannover of Denemarken te bereiken, hetgeen met het grootste gemak had kunnen geschieden en voor Godard een succes te meer zoude geweest zijn."

Voetnoot in geschiedenis
De twee bijzondere ballonvaarten over de Zuiderzee kwamen hiermee ten einde. Uiteindelijk werden ze slechts een voetnoot in de Nederlandse geschiedenis. En ook in de Urker geschiedenis is de bijzondere vlucht van 24 september 1874 niet of nauwelijks bekend gebleven. 

Eugène Godard zelf trok weer verder de wereld over, maakte nog meer faam en zette diverse wereldrecords op zijn naam. Tijdens zijn leven was hij degene die de verste, hoogste en langst durende ballonvlucht maakte.

Godard bouwde tientallen gas- en heteluchtballonnen en maakte uiteindelijk zo'n 2.500 ballonvluchten in tien landen op twee continenten. De wereldberoemde aeronaut stierf in 1890 en maakte daarmee niet meer de komst van het vliegtuig mee. De negentiende eeuw waarin Godard werd geboren en ook stierf bleef dé eeuw van de luchtballon.